قبل از پرداختن به مزایا و الزامات بخش استریلیزاسیون بهتر است با مفهوم بخش استریلیزاسون آشنا شوید:
تعريف بخش استريليزاسيون: اين بخش سرويس يا خدمتي را ارائه مي دهد كه در آن وسايل ، ابزارهاي پزشكي، منسوجات (لباس، گاز، پارچه) را از تمام بخش هاي بيمارستان دريافت و آماده سازي نموده و پس از انجام فرآيند استريليزاسيون و كنترل نهايي ، آن ها را به واحدهاي مربوطه تحويل مي دهد. هدف اين مركز فراهم كردن حداكثر ميزان ايمني بيمار مي باشد.
مزاياي تمركز استريليزاسيون در بخش استريليزاسيون
ايجاد سيستم استريليزاسيون به صورت متمركز (واحد استريل مركزي) مزاياي زير را دارد:
كارآيي: اين بخش وقت ي كارايي مناسب ي دارد كه نظارت بر امور پاكسازي، نگهدار ي و استريليزاسيون به نحوه مناسبي سازماندهي شود . همچنين اين سيستم يكسان سازي، يكپارچه سازي و هماهنگي فرآيندها را از طریق پايش مداوم يك فرد ناظر تسهيل مي كند.
بعد اقتصادي : اين سيستم متمر كز به ا ين د ليل اقتصاد ي است كه از خر ي داري چند ين دستگاه استريل كننده (مانند اتوكلاو ، فور، دستگاه سيل كننده پاكت هاي بسته بندي و …)جهت استفاده در بخش هاي مختلف جلوگيري مي كند. همچنين طول عمر ابزار و وسايل، به دليل استفاده درست (در مراحل پاكسازي ، آماده سازي و استريليزاسيون ) و نظارت دقيق كاركنان متخصص بخش استريليزاسيون افزايش مي يابد.
ايمني: در سيستم غيرمتمركز قديمي (بدون نظارت كاركنان)، احتمال خطا و شكست در فرا يند استريليز اسيون بالا بوده و به عنوان مثال استفاده از روش غلط جهت استريليزاسيون وس ايل (مثلاً وسايل غير مقاوم به حرارت بالا را داخل فور مي گذاشتند كه اين كار باعث از بین رفتن آن ها مي شد). يا با تغيير در پارامترهاي ايمني فرا يند ، مانند افزايش دما در روش حرارت خشك، به طور تجربي مي خواستند ايمني فرآيند را بالا ببرند.
الزامات و زيرساخت هاي بخش استريليزاسيون
بخش استريليزاسيون داراي الزامات عمومي براي تمام مناطق فيزيكي اين بخش است كه به صورت زي ر به اختصار توضيح داده مي شود:
- مقدار فضاي فيزيكي مورد نياز: مقدار فضاي فيزيكي مورد نياز، بر حسب نوع فرا يند مورد استفاده متفاوت است. و به طور كلي بايد به ازاي هر تخت بيمارستان ، يك مترمربع زمين به مركز استريليزاسيون اختصاص داده شود.
- سيستم هاي مكانيكي : علاوه بر برق ، آب و تجهيزات بخار ، معمولا فراينده اي استريليزاسيون نياز به سيستم هاي تحت فشار مانند هواي فشرده ، نيتروژن و سيستم خلاء دارد . همچنين توصيه مي شود سيستم تقطير و حذف عناصرمعدن ي آب (كاني زدايي)، كه جهت عم ليات پاكسازي و دستگاه اتوكلاو بخار لازم مي باشد نيز تهيه گردد.
- كف و ديوارها : بايد از جنس قابل شستشو و فاقد فيبر و ذرا ت آزاد شدني باشد و در برابر مواد شو ينده اي كه براي شستشوي سطوح استفاده مي شوند، مقاوم باشد.
- سقف: بايد داراي سطح صاف ، بدون گوشه باشد تا از تجمع قطرات آب در اثر ميعان ، گردوغبار و د يگر آلودگي ها جلوگيري گردد.
- تهويه: تهويه ي هوا بايد به گونه اي باشد كه جريان هوا از منطقه تميز به منطقه كثيف برود و سپس به بيرون تخليه شود . يا با استفاده از سيستم فيلتراسيون ، هوا بازچرخش شود ، به طوري كه حداقل 10 بار تعويض هوا در ساعت انجام شود.
نكته: پنكه يا فن نبايد در بخش استريليزاسيون وجود داشته باشد ، زيرا اين گونه و سايل جريان متلاطمي از گرد و خاك را در هوا ايجاد مي نمايند، كه باعث انتقال ميكروارگانيسم ها از روي زمين به سطح ميز كار مي شوند.
- دما و رطوبت : ايده آل ترين دما 25-18 درجه سانتیگراد و رطوبت 35% الی 50% می باشد. درجه حرارت و رطوبت بالا ، به رشد باكتري ها كمك مي كند، و درجه حرارت و رطوبت پايين ترهم در پارامترهاي خاص ي از فرايند استريليزاسيون (مثل نفوذ عامل استريل استريل كننده) تأثيرگذار است.
- سينك شستشوي ابزارها : سينك بايد دارا ي عمق زيادي باشد تا از پاشيده شدن آب در حين شستشو جلوگيري شده و غوطه ور كردن وسايل (جهت شستشوي آن ها) به صورت كامل انجام شود ، زيرا شستشو يكي از كليدي ترين مراحل پاكسازي صحيح وسايل و ابزارها مي باشد.
- سيستم اطفاء حريق : بخش استريليزاسيون بايد حداقل داراي 2 عدد كپسول اطفاء حريق از نوع دي اكسيد کربن یا پودر شیمیایی در يك مكان مناسب و در معرض ديد و قابل دسترس باشد.
فضاي فيزيكي بخش استريليزاسيون به سه قسمت تقسيم مي شود.
- قسمت فني (كه خود نيز به چندين قسمت تقسيم مي شود)
- قسمت اداري
- قسمت پشتيباني
قسمت فني
شامل:
- پاكسازي و آلودگي زدايي وسايل (ناحيه كثيف)
- ناحيه مرتب كردن، بسته بندي، آماده سازي و استريليزاسيون وسايل (ناحيه تميز)
- ناحيه ذخيره سازي وسايل و تجهيزات (ناحيه استريل)
- ناحيه پاكسازي و آلودگي زدايي وسايل (ناحيه كثيف)
در ناحيه پاكسازي و آلودگي زدايي، ميزان بارميكروبي و مواد آلي موجود در وسايل (قبل از ورود به مرحله بعد ي) كاسته مي شود. اين ناح يه به وسيله موانع فيزيكي از ديگر مناطق بخش استريليزاسيون (مانند آماده ساز ي، استر يل نمودن و دپو) جدا مي شود و از راهروي بيروني بخش استريليزاسيون به راحتي در دسترس است.
مهمترين علت جداسازي فيزيكي اين منطقه از سا ير مناطق بخش استريليزاسيون ، جلوگيري از ورود ائروسل ها، قطرات و ذرات گرد و غبار بوسيله جريان هوا از منطقه ي كثيف به منطقه تميز مي باشد. زيرا در اين منطقه به دليل ماهيت كاري كه انجام مي شود (مانند برس كشيدن وسايل و دستگاه اولتراسوند) مقدار زيادي آئروسل توليد مي شود.
ديوار، كف، سقف و سطوح كار در اين منطقه ، بايد از مصالح غير متخلخل (بدون درز و ش كاف) ساخته شود و در برابر رطوبت زياد و شستشوي مكرر (حداقل روزانه يكبار) مقاومت لازم را داشته باشد.
تمام جريان هواي اين قسمت (ناحيه كثيف) بايد پس از عبور از فيلتر هوا به بيرون تخليه شود و هيچ قسمتي از جريان هوا بازگردش نگردد . به اين تر تيب از ورود آلودگي به منطقه تميز جلوگيري نموده ، و سلامت بيماران و كاركنان به خطر نمي افتد.
بايد عبور و مرور افراد در اين بخش بايد محدود گردد و فقط كساني كه پوشش مناسب و كافي دارند اجازه و رود به اين منطقه را داشته باشند.
در اين ناحيه بايد سيستم هواي فشرده جهت خشك كردن وسا يلي كه لومن دار (لوله هاي توخالي ) هستند وجود داشته باشد . اين هواي فشرده با يد خشك و تميز باشد . لذا بايد با استفاده از ژل هاي سيليكوني خشك كننده هوا يا فيلتر روغن تصفيه شوند. همچنين از اكسيژن براي خشك كردن وسايل نيز مي توان استفاده كرد كه بر سا ير گز ينه ها ارجحيت دارد ، زيرا مشكل رطوبت موجود در هواي فشرده را ندارد . اين ناحيه (كثيف) بايد نسبت به مناطق ديگر بخش استريليزاسيون داراي فشار منفي باشد و همچنين بايد از يك سيستم تخليه هو ا برخوردار باشد كه به هنگام كار مدام روشن باشد. (حداقل 10 بار تعويض هوا در ساعت را از طريق تخليه آن انجام دهد.)
در اين منطقه هيچ نوع پنكه يا تجهيزات مشابه آن نبايد استفاده شود و دائم بايد پنجره ها بسته باشد و گردش هوا توسط سيستم تهويه انجام گردد . ولي اگر ا ين موضوع به دليل گرماي توليد شده در اثر فعاليت ماشين هاي شستشو، وسايل اولتراسوند و آب داغ مصرفي جهت شستشوي وسايل قابل انجام نبود ، حداقل پنجره ها بايد توري فلزي جهت جلوگيري از ورود حشرات داشته باشند.
حداقل ساختار فيزيكي ضروري در اين ناحيه:
- كف و ديوار قابل شستشو
- دو عدد سينك عميق
- ميز كار از جنس مواد قابل شستشو (چوبي نباشد)
- توالت يا دستشويي جهت دور ريختن مقادير زياد مواد آلي
- محلول آنتي سپتيك در ورودي
- ناحيه مرتب كردن، بسته بندي، آماده سازي و استريليزاسيون وسايل (ناحيه تميز)
اين منطقه ، بايد كليه وسايل و ابزار پزشكي را به صورت كاملا خشك و تميز در يافت نمايد. در اين مرحله به طور كلي تميزي، سالم بودن و كارآيي وسايل و تجهيزات چك مي شود.
عبور و مرور كاركنان بايد شديداً كنترل شده و فقط پرسنل مخصوص محدوده تميز مجاز به تردد در اين بخش هستند.
در اين ناحيه وسايل پزشكي، جعبه هاي محتوي ابزار پزش كي، پارچه ولباس و … . براي فرايند استريليزاسيون آماده سازي مي شوند.
حداقل ساختار فيزيكي ضروري در اين ناحيه:
- كف و ديوار قابل شستشو
- ميز كار قابل شستشو (چوبي نباشد)
- صندلي
- ذره بين هاي شيشه اي بزرگ جهت مشاهده و بازرسي وسايل از نظر تميزي
- سينك دستشويي براي پرسنل
- خروجي هواي فشرده
- كابينت دردار جهت ذخيره سازي وسايل غيراستريل و لوازم ضروري.
- ناحيه ذخير هسازي وسايل و تجهيزات (ناحيه استريل)
در اين منطقه، فقط ابزار يا وسايل استريل و بسته بندي شده وجود خواهند داشت كه براي نگهداري آ ن ها از قفسه هاي باز و يا كابين تهاي بسته استفاده مي شود.
تهويه هوا در اين منطقه ب ايد به صورت حداقل 2 بار تعو يض هوا در ساعت باشد . دماي هوا هم 25-18 درجه سانتیگراد با رطوبت نسبی 50%-35% باشد.
تمام بسته هاي استريل با يد حداقل 30 سانیمتر از كف زمين فاصله داشته باشند و درصورت استفاده از قفسه بسته هاي استريل شده به ديوار تكيه داده نشوند.
ورود افراد به اين منطقه ممنوع بوده و فقط با اجازه و پوشيدن كامل لباس مخصوص ا ين بخش ، اجازه ورود به اين منطقه را دارند. (شامل گان، كفش و كلاه مخصوص)
حداقل ساختار فيزيكي ضروري در اين ناحيه:
- كف و ديوار قابل شستشو
- كابينت جهت ذخيره سازي وسايل بعد از استريليزاسيون
- سينك شستشو براي پرسنل قبل از ورودي به منطقه استريل
- محلول آنتي سپتيك در ورودي
قسمت اداري
بخش استريليزاسيون بايد داراي قسمت اداري جهت انجام كارهاي اداري مربوط به كاركنان و امور تداركات باشد كه اين منطقه جدا ولي در مجاورت منطقه عملياتي مي باشد. در اين قسمت تمام مستندات و پرونده هاي مربوط به بخش استريليزاسيون مانند مدارك مربوط به كنترل سيكل هاي استريليزاسيون، كنترل تعداد وسايل و تجهيزات و لوازم ، عملكرد كاركنان و ساير امور مربوط به مسائل اداري بخش استريليزاسيون نگهداري مي شود.
قسمت پشتيباني
قسمت پشتيباني بايد حداقل شامل موارد زير باشد:
- منطقه مربوط به تعويض و نگهداري لباسها و وسايل شخصي كاركنان
- منطقه مربوط به نگهداري مواد شيميايي ، شوينده ها و پاك كننده ها كه باید داراي يك سينك مجزا براي شستشوي وسايل مورد استفاده در نظافت محيط باشد.
روند گردش كار وسايل و كاركنان
مسئوليت
تمام پرسنل، مسئول حفظ و مراقبت كليه مناطق، از لحاظ كارهاي محوله و توجه به گردش كار مي باشند.
كنترل عبور و مرور
تاكيد مي گردد كه دسترسي به قسمت هاي فني بايد به كاركنان شاغل در آن ناحیه منحصر گردد . بازديدكنندگان و پرسنل فني ساير قسمت ها نيز فقط در منطقه اداري به كارشان رسيدگي مي گردد.
ورود بازد يدكنندگان، تعميركاران و كساني كه به هر نحو كاري انجام مي دهند در صورتي میسر خواهد بود كه پوشش استاندارد (پوشيدن گان ، دمپايي قابل اتوكلاو ، كلاه و…) را رعايت كنند و مسئول بخش استريليزاسيون نيز آن ها را همراهي نمايد.
كاركنان بيمارستان
فقط تعداد محدودي از كاركنان بايد اجازه دسترسي به ناحيه استريل نمودن وسايل را داشته باشند و هیچ يك از كاركنان خارج از این بخش ، حق ورود به ناحيه تمیز و استر يل را ندارند ، مگر اينكه در شرايط خاص و ويژه از مسئول بخش استريليزاسيون اجازه گرفته و پوشش استاندارد (پوشيدن گان، دمپايي قابل اتوكلاو، كلاه و…) را رعايت نمايند.
ابزار استريل شده در ديگر مراكز
مسئوليت مناسب بودن كيفيت وسايلي كه در بيمارستان استفاده مي گردد، به عهده خود بيمارستان است . بنابراين كيفيت اين گونه وسايلي (ابزار استريل شده در ديگر مراكز ) كه وارد بيمارستان مي شود، تنها در صورت سالم بودن بسته بندي و بدون لكه و چروك بودن و با كنترل تاريخ توليد و انقضا و اطمينان يافتن از شرايط نگهداري و حمل قبل از تحويل به مركز درماني قابل استفاده خواهد بود.
در كل توصيه مي شود كه تمام وسايلي كه در ديگر مراكز استريل شد ه اند دوباره شستشو ، بسته بندي و استريل شوند. مگر اينكه از آن مركز شناخت كافي داشته و انجام كنترل فرايندها را گارانتي نمايند. بعضي از مرا كز درماني انجام استريليزاسيون وسايل پزشكي خود را با عقد قراردادي به شر كت هاي ثالث مجازمحول مي نمايند. در اين حالت نيز، مسئوليت ارزيابي كيفي فرايند استريليزاسيون از طريق بررسي كنترل هاي انجامشده توسط شركت طرف قرارداد برعهده بيمارستان مي باشد.
كنترل وثبت ابزار و وسايل استريل شده توسط مركز استريل
اطلاعات تمام ست ها، ابزار و وسايلي كه وارد مركز استريل مي شوند بايد ثبت گردد تا مقدار وسايل رزرو شده مشخص گرديده و نگهداري و جايگزيني آن ها تحت كنترل قرار گيرد. به علاوه خصوصيات وسايل موجود در ست يا بسته از قبيل نوع ، تعداد، شرايط محافظت از وسيله (در مواقعي كه وسيله داراي زنگ زدگي در اثر اكسيد شدن يا نقص در كاركرد است و غيره) قبل از ورود و خروج از بخش استرايزاسيون بايد ثبت گردد.
بسته هاي (ست هاي) حاوي وسايل جراحي بايد داراي مختصر نوشته اي در مورد محتويات آن باشند تا سازمانده ي بسته ها در بخش استر يليزاسيون تسهيل گردد . اين ست ها قبل و بعد از هر فرآيند بايد در اتاق عمل شمارش و بررسي شوند.
آموزش و منابع انساني
عليرغم نوآوري هاي به وجود آمده در زمينه ضدعفوني و استريليزاسيون با دستگاه هاي اتوماتيك ، استفاده از اين دستگاه ها نيازمند اپراتورهاي آموزش ديده است كه بايد در زمينه فرايندهاي استريليزاسيون كه با آن سرو كار دارند اطلاعات كافي داشته باشند.
متمركز نمودن خدمات پاكسازي و استريليزاسيون در بخش استريليزاسيون باعث تضمين كيفيت فرايند ، بهينه سازي و صرفه جويي در مواد مصرفي و مديريت منابع انساني مي گردد.
در حالت كلي تعداد پرسنل لازم براي مركز استريل بستگي به حجم كاري كه انجام مي شود دارد.
كاركنان و مناطق فيزيكي بخش استريلزاسيون
اما حداقل نيروي ثابت در مناطق مختلف بدين شرح مي باشد:
- در ناحيه پاكسازي و آلودگي زدايي از وسايل (ناحيه كثيف) يك نفر پرسنل ماهر استفاده شود.
- در بقيه مناطق، حداقل يك نفر يا بيشتر جهت انجام كارها در مناطق مختلف پاكسازي لازم مي باشد. همچنين بايد يك برنامه آموزش ي مستمر برا ي كليه پرسنل بخش استريليزاسيون تدوين گردد كه شامل مفاهيم ميكروبيولوژي، اصول پاكسازي و ضدعفوني و استريليزاسيون، بسته بندي تجهيزات براي استريل كردن ، آماده سازي منسوجات، نحوه بارگذاري اتوكلاو، ذخيره سازي وسايل، نحوه كنترل فرايندها، ذخيره سازي و نگهداري وسايل استريل شده، نحوه جمع آوري وسايل آلوده از بخش ها و توزيع وسايل استريل شده و چگونگي استفاده از وسايل حفاظت فردي مي باشد.